شهرستان تفرش در۲۰۰کیلومتری جنوب غرب تهران درمسیرراه تهران قم سلفچگان وتهران ساوه سلفچگان قراردارد
شهرتفرش درمنطقه ایمحصور بین کوهها میباشد که ازطریق گردنه گیان ونقره کمربه سایر راههای ایران متصل است
تفرش قدیم ازدومنطقه فم وطرخوران تشکیل شده وحول همین دومنطقه بسط وگسترش یافته ورمنطقه نیزشامل
چندمحله میباشد که برخی ازانها هنوزبافت قدیمی خودراحفظ کرده اند
تفرش به لحاظ دارابودن آب وهوای کوهستانی درفصل گرماآب وهوای بسیارمطبوع وخنکی داردکه بهمراه جاذبه های طبیعی وتاریخی وامامزاده های متعددهمه ساله پذیرای انبوه مسافران ازاقصی نقاط ایران میباشد

یشنه تاریخی شهرستان تفرش:

محدوده فعلی تفرش جز متصرفات مادها ، هخامنشیان و اشکانیان بوده از دوره ساسانیان قبور حوض گونه زرتشتیان و بعض قلاع به یادمانده است و بعد از آن در زمان طاهریان و صفاریان و سامانیان و آل بویه و غزنویان نیز با وجود عدم وجود آثار ، جزو متصرفات آن به شمار می رفته در دوره سلجوقیان نام تفرش به صورت طبرس رواج پیدا کرده وبرخی از بزرگان و علما خود رابه آن منسوب و مقلب نموده اند به طور مثال کنیه طبرسی ویژه رجال شیعه بوده و مورد اصلی آن نیز کتب امامیه است و این انتساب با این که از عدد انگشتان دست تجاوز نمی کند، مشخص کننده نفوذ امامیه در تفرش و رواج آن از دیرباز است . در دوره خوارزمشاه تفرش دهستانی در محدوده اقلیم عراق (اراک) بوده است و در فاصله سال های ۷۴۰-۸۳۸ در حدود متصرفات آل جلایر محسوب می شده است.
از مغولان و تیموریان هیچ اثری در تفرش دیده نمی شود ولی تفرش در روزگار صفویه بویژه پادشاهی شاه عباس بزرگ رو به آبادانی نهاده است ومردم تفرش با انجام خدمات برجسته در دستگاههای حکومت صفوی نفوذ نمود تفرش در ایام سلطنت افشاریان تا سال ۱۲۱۸ جزو متصرفات ایشان بوده است تختگاه زندیان شیراز و خاک تفرش در آن روزگار جزء متصرفات آنان بوده است.
و در این زمان مکتب خانه های متعددی در تفرش تاسیس شده که نوجوانان در آن به فرا گرفتن مقدمات فارسی و تعلم قرا، می پرداخته اند در دوران قاجاریه است که مردانی از تفرش در کار سیاست مملکت وارد می شوند و در راه خدمت به ایران حتی از بذل جان خود نیز دریغ نمی ورزند باز در همین دوره است کهبه سبب توجه پادشاهان قاجار به منطقه روحانیان و علمای مذهب عده ای از سادات بنی فاطمه تفرش در دستگاه حکومت رشد کرده تا جایی که به مناصب بزرگ گمارده می شوند و یکی از ویژگی های دوره قاجاریه گسترش مکتب خانه ها و تکثیر و فراوانی میرزاها در تفرش آشتیان و فراهان است ولی روی هم رفته جامعه تفرش در دوره قاجاریه دهقانی ولی غیر متحجر بوده است.
در سال ۱۳۱۶ خورشیدی کشور ایران از نظر جغرافیایی به ده استان تقسیم شد و سلطان ابان با شمول قصبه های تفرش فراهان، آشتیان و غیره به شهرستان تبدیل و به نام اراک نامیده شد و تفرش تبدیل به بخش گردید تا بالاخره در سال ۱۳۴۲ تفرش با شمول بخشهای فراهان، آشتیان، خلجستان، و نیز دهستان رودبار به شهرستان تبدیل شد و با مشارکت مردم، خیابان های وسیع در مرکز شهر ایجاد گردید.
درباره وجه تسمیه نام تفرش مردم را بر این باور است که تفرش در اصل گبرش بوده است و این توجیه شاید بدین سبب است که در سده های قبل و حتی صدر اسلام گبرها و زرتشتیان در این جلگه و نقاط مجاور آن از جمله فراهان و آشتیان سکونت داشته اند در متون جغرافیایی اسلام گاهی نام تفرش طبس و یا طبرش آمده است.
عرفی دهستان های تابع شهرستان تفرش

الف: بخش مرکزی (تفرش)
۱- دهستان بارزجان :
این دهستان در شمال و در مجاورت شهر تفرش قرار گرفته و بیشتر روستاهای این دهستان در مناطقع کوهستانی واقع گردیده است بدلیل کمی زمین در روستاها گذران زندگی اهالی از طریق باغداری و دامداری است محصولات کشاورزی علاوه بر مقادیر کمی غلات و حبوبات میوه های درختی است که گردو و بادام در راس آنها قرار دارد واهالی مازاد تولید خود را به شهرستان هایی نظیر قم صادر می کنند وآب و هوای روستاها به دلیل کوهستانی بودن سرد و زمستانی های طولانی بر منطقه حکمفرماست.
گر چه تردد در تعدادی از راههای در فصول بارندگی بسختی صورت می گیرد ولی وجود راههای شوسه در حوزه دهستان ارتباط روستاها را مسیر نمود نداشتن زمین کافی و آب و هوای سردسیر موجب گردیده تا اهالی با زحمت و تلاش زیاد به مشکلات فائق آمده و مایحتاج کشاورزی خود را تامین کنند.
۲- دهستان خرازان :
یکی از دهستان های استثنائی است که بدلیل داشتن موقعیت جغرافیایی خاص و محدود بودن در میان رشته ارتفاعات صعب العبور امکان دسترسی اهالی روستاهای محصور در این منطقه طبیعی تنها از سه راه به دنیای خارج وجود دارد که عبور از هر سه راه به سختی امکان پذیر می باشد نام خرازان از گردنه ای به همین نام گرفته شده است.
دهستان رودبار :
کلیه روستاهای دهستان رودبار در منطقه ای کاملا” کوهستانی قرار گرفته و از گذشته دور این محدوده بنام دهستان رودبار معروف بوده است ارتفاعات رفیع و صعب العبور کلیه مناطق این دهستان را در برگرفته که به همین دلیل روستاها دارای زمین کشاورزی کافی نبوده و روستائیان سرد و طولانی حاکم بر روستاهاست فعالیت های چشمگیر اهالی موجب گردیده است که اهالی خود تولیدات مورد نیاز کشاورزی خود را تهیه کنند ¸فرآورده های خشکبار را به شهرهای همجوار صادر نمایند راههای ارتباطی شوسه است که در تعدادی از ان ها رفت و آمد در زمستان به سختی صورت می پذیرد.

۴- دهستان کوپناه
این دهستان شامل روستاهای شاهواروق کنگران سربند کشه سفید اب و چال به مرکزیت روستای شهراب میباشد
برخی معتقدند که یکی از عجیب‌ترین روستاهای کشور در استان مرکزی، شهرستان تفرش، قرار دارد. این روستا که تراران نامیده می‌شود در۴۴/۳۳ درجه عرض شمالی و۵۷/۴۹ درجه طول شرقی از شمال به تفرش، از جنوب به روستای چال، از شرق به زاغر و از غرب به ناقو محدود است.
به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، این روستا که دوران طلایی باشکوهی را پشت سر گذاشته است، قدمتی ۴۰۰۰ ساله دارد. فعلا در این روست ۱۸۰ خانوار زندگی می‌کنند و از این خانواده‌ها حدود ۱۵۰ پزشک برخواسته است، بدین جهت نام این روستا را روستای پزشکان نیز می‌گویند.
ذکر احوال عجیب این روستا در کتاب تراران (بنیاد دکتر سحاب و پروفسور حسابی) آمده است. این روستا در منطقه‌ای سبز و خرم و زمین‌های کشاورزی و باغات به هم چسبیده قرار دارد که از دور منظره‌ای بسیار زیبا و چشم‌نواز را به نمایش گذارده است. از محصولات کشاورزی این روستا می‌توان گردو، بادام و سنجد را نام برد.
مهندس حسن‌ پارسا ـ نویسنده سالنامه تفرش ـ معتقد است: طراران (تراران) به معنای جایگاه دلنشین است. البته او ”ط” را کلمه اضافی و تحت تاثیر گویش نام می‌برد.

چنارهای اطراف این روستا منظره‌ای بسیار دلنواز را به نمایش می‌گذارد قدمت این چنارها طبق نظر کارشناسان به ۷۰۰ سال پیش می‌رسد در وسط این روستا درخت گردوی معروفی به نام ” شهسواری” وجود دارد که قدمتی بیش از ۱۴۰۰ سال دارد که به زمان انوشیروان مربوط می‌شود. در قسمت شمال شرقی این روستا چشمه‌های زیبا و آب معدنی کربناته وجود دارد. در جنوب روستا هم معدن‌های سنگ مرمر به چشم می‌خورد و آوازه گیاهان طبی دشت‌ها و کوه‌های تراران نیز بلند است. از دوران زندیه خانوارهای تراران به صورت مستقل و خودکفا زندگی می‌کرده‌اند. گویا خواهر کریم خان زند با شیخ علی خان زنگنه کرمانشاهی ازدواج می‌کند و میرزا حسن خان مؤید دختر فرزند الله‌یار منشی‌باشی و فرزندان او محمد پارسا (مؤید‌زاده) قسمت‌های عمده‌ای از خانواده‌های ترارانی را به وجود می‌آورند.
دکتر احسان‌الله قوام‌زاده ـ عضو هیات علمی دانشگاه خواجه‌نصیر ـ نیز درباره پیشنیه تاریخی تراران سخنان جالبی دارد؛ او می‌گوید: کلمه طراران به‌معنای دژ جنگی و قلعه می‌باشد و قدمت این روستا به بیش از ۴۰۰۰ سال منتهی می‌شود. روستای طراران (تراران) دارای آثاری مانند قلعه دختر و تخت رستم و برج‌های زیبای دیدبانی شهر ارگین می‌باشد. از آثار به دست آمده در طراران مانند سکه‌ها و خمره‌های دوران مادها و اشکانیان و ساسانیان قدمت طولانی این روستا را تایید می‌کند.

درباره تفرش
شهرستان تفرش نیز با برخورداری از چشم اندازهای طبیعی ویژه، طبیعت بکر، محیط زیبا، ویژگی های خاص اقلیمی ، داشتن مفاخر و دانشمندان، آثار تاریخی فراوان و جاذبه های گردشگری متنوع خود می تواند انتظارات هر گردشگری را بر آورده سازد.
آب و هوای مطلوب ، تنوع زیستی در روستاها ، بناهای تاریخی، تفرجگاه های بی نظیر، شهرستان تفرش را به قطب گردشگری استان مرکزی در کشور تبدیل کرده است.
مسجد جامع ششناو تفرش، آرامگاه پروفسورمحمود حسابی پدرعلم فیزیک ایران، مرقد امامزاده محمد (ع ) ، آب معدنی چشمه گراو، کوه باران ، غارها و تفرجگاههای طبیعی ازجمله جاذبه‌های تاریخی و طبیعی شهرستان تفرش هستند.
مناطق روستایی کوهستانی و جنگلی شهرستان تفرش نیز با دارا بودن آب وهوای مطلوب و چشم اندازها و مناظرطبیعی، محیطی راحت و فرح بخش برای گردشگران داخلی و خارجی هستند.
جاذبه‌های طبیعی و تاریخی شهرستان تفرش هم زمان با فرا رسیدن فصول بهار و تابستان ، گردشگران شهرستانهای قم ، ساوه ،اراک، تهران و استان های دیگر را به مسافرت به این منطقه ترغیب می کند.
یکی از انواع گردشگری که روز به روز طرفداران بیشتری در شهرستان تفرش پیدا می کند، گردشگری روستایی است و به نظر می‏رسد روستاها در آینده به یکی از مهم‏ترین مقاصد گردشگران تبدیل شوند.
روستاهای خوش آب و هوا و سرسبز شهرستان تفرش در روزهای پایانی هفته میزبان گردشگران شهرستان ها و استان های مجاوراست.
تاریخچه و پیشینه فرهنگی تفرش
پیشینه
محدوده فعلی تفرش جز متصرفات مادها، هخامنشیان و اشکانیان بوده از دوره ساسانیان قبور حوض گونه زرتشتیان و بعضی قلاع به یادمانده‌است و بعد از آن در زمان طاهریان و صفاریان و سامانیان و آل بویه و غزنویان نیز با وجود عدم وجود آثار، جزو متصرفات آن به شمار می‌رفته در دورهٔ ساسانیان جزئی از حصهٔ قباد بوده‏است. در دورهٔ خلافت عمر و همزمان با فتح اصفهان، کاشان و قم شهر تفرش نیز گشوده می‏شود. اما تا سالیان بعد، عدهٔ زرتشتیان در تفرش بسیار بوده‏اند. در دوره سلجوقیان نامتفرش به صورت طبرس رواج پیدا کرده وبرخی از بزرگان و علما خود رابه آن منسوب و مقلب نموده‌اند به طور مثال کنیه طبرسی ویژه رجال شیعه بوده و مورد اصلی آن نیز کتب امامیه است و این انتساب با این که از عدد انگشتان دست تجاوز نمی‌کند، مشخص کننده نفوذ امامیه در تفرش و رواج آن از دیرباز است. پس از رحلت حضرت معصومه در قم و تبدیل شدن قم به یکی از مراکز مهم شیعه، تشیع به تفرش راه می‏یابد. چنان‏که حمدالله مستوفی در سدهٔ هشتم، آن را شهری شیعه ‏نشین معرفی می‏کند.
در دوره خوارزمشاه تفرش دهستان در محدوده اقلیم عراق عجم (اراک)بوده‌است و در فاصله سال‌های ۷۴۰-۸۳۸ در حدود متصرفات آل جلایر محسوب می‌شده‌است. از مغولان و تیموریان هیچ اثری در تفرش دیده نمی‌شود در اوایل دورهٔ صفویه تفرشاز شکارگاه‏های سلطنتی شاهان صفوی شمرده می‏شده‏است. در زمان حکومت شاه عباس اول عده‏ای از سادات تفرش به دربار صفوی راه‏ یافتند.
این شاخه از سادات که به سبب در دست داشتن مهر حضرت سجاد معروف به میر مُهردار بودند، تا اواخر دورهٔ صفوی و تا زمان شاه سلطان حسین منصب مُهرداری شاهان صفوی را حفظ کردند. تفرش در روزگار صفویه بویژه پادشاهی شاه عباس بزرگ رو به آبادانی نهاده‌است ومردم تفرش با انجام خدمات برجسته در دستگاههای حکومت صفوی نفوذ نمود تفرش در ایام سلطنت افشاریان تا سال ۱۲۱۸ جزو متصرفات ایشان بوده‌است تختگاه زندیان شیراز و خاک تفرش در آن روزگار جزء متصرفات آنان بوده‌است. و در این زمان مکتب خانه‌های متعددی در تفرش تاسیس شده که نوجوانان در آن ه به فراگرفتن مقدمات فارسی و تعلم قرا، می‌پرداخته‌اند در دوران قاجاریه است که مردانی از تفرش در کار سیاست مملکت وارد می‌شوند و در راه خدمت به ایران حتی از بذل جان خود نیز دریغ نمی‌ورزند باز در همین دوره‌است که به سبب توجه پادشاهان قاجار به منطقه روحانیان و علمای مذهب عده‌ای از سادات بنی فاطمه تفرش در دستگاه حکومت رشد کرده تا جایی که به مناصب بزرگ گمارده می‌شوند و یکی از ویژگی‌های دوره قاجاریه گسترش مکتب خانه‌ها و تکثیر و فراوانی میرزاها در تفرش آشتیان و فراهان است ولی روی هم رفته جامعه تفرش در دوره قاجاریه دهقانی ولی غیر متحجر بوده‌است. در دورهٔ قاجاریه تعداد زیادی از اهالی تفرش به سبب سواد و خوش‏خطی به مشاغل دیوانی و منشی‏گری گمارده شدند.
ابن مقفع بنای آن را به «طبرش بن همدان» نسبت داده‌است (قمی، ص ۷۸ـ ۷۹). ظاهراً در دوره ساسانیان جزو حصه قباد، که آن را «خوره قباد» می‌گفتند، بوده‌است؛ چنانکه حسن بن محمد قمی در تاریخ قم (ص ۹۱) به تپه‌ای در قم مشرف بر تفرش به نام «تلّمآستر»، که یکی از سیزده تفریحگاه «مملکت قباد» بوده، اشاره کرده‌است. ظاهراً در دوره خلافت عمربن خطاب (۱۳ـ۲۳) هم زمان با فتح قم و اصفهان و کاشان، تفرش نیز فتح شد (رجوع کنید به بلاذری، ص ۳۰۵ـ۳۰۶). در قرن دوم تفرش یکی از رستاقهای قم بود (رجوع کنید به قمی، ص ۲۶۳).
در زمان هارون الرشید (۱۷۰ـ۱۹۳) سلمه بن سلمه همدانی رستاق تفرش و مزارع آن را به مهاجران عرب اشعری واگذار کرد (همان، ص ۲۶۳). در قرن سوم، یعقوبی (همانجا) نیز تفرش را یکی از رستاقهای قم ضبط کرده‌است. پس از رحلت حضرت معصومه در ۲۰۱، قم به یکی از مراکز مهم شیعه تبدیل شد و مذهب شیعه از آنجا به ناحیه تفرش راه یافت. به نوشته راوندی (ص ۳۹۵)، تفرش و آوه (آبه) و قم و کاشان در دوران وی، قرن ششم، از مکانهای رافضیان بوده‌است. در قرن هشتم، حمداللّه مستوفی (ص ۶۸) آن را ولایتی با سیزده دیه، هوای معتدل، غله، میوه و شش هزار دینار حقوق دیوانی خوانده و اهالی تفرش را شیعه و فم و طرخوران را از روستاهای بزرگ آن ذکر کرده‌است. از این دوره دستِکم تا قرن دهم مطلب چندانی در باره تفرش دیده نشده‌است.
ظاهراً تفرش در دوره صفوی و حتی پس از آن برای شکار موقعیت مطلوبی داشته و از شکارگاههای شاه اسماعیل اول محسوب میشده ‌است.در دوره صفوی، بویژه در زمان حکومت شاه عباس اول، تفرش آباد شد و بزرگان آن توانستند به دربار راه یابند. در اوایل قرن یازدهم، امین احمد رازی تفرش را ولایتی در اقلیم چهارم، با آب و هوای معتدل و میوه‌های خوب وصف کرده و نوشته که آب آنجا از چشمه و کاریز تأمین می‌شود.وی در باره غار گاوخور نیز سخن گفته‌است.
رزا یحیی سرخوش در دوره ناصرالدین شاه قاجار تفرش را ییلاق ممتاز عراق (اراک) خوانده و گفته‌است که خشکبار آن به خارج از کشور صادر می‌شود. وی اهالی آنجارا خوش سیما و صاحب ذوق و هنر و دانش وصف کرده‌است.
اعتمادالسلطنه نیز در همین دوره، به شکارگاه خوبی در حوالی تفرش که در آن ارغالی (قوچ کوهی) و کبک بسیار بوده و نیز به قلعه‌ای در آبادی خرازان و قناتی قدیمی در طرخوران به نام خرزنویه و امامزاده‌ای به نام احمدبن موسی علیه السلام اشاره کرده‌است.
وجه تسمیه
برخی نام شهر تفرش را، به سبب آنکه در سده‌های قبل از اسلام و حتی پس از آن زردشتیان گبر در آن سکونت داشتند، «گَبْرِش» به معنای «جایگاه آتش» می‌دانند و برخی نیز گفته‌اند که نام آن از نام بانی تفرش، طبرش بن همدان یا به گفته بعضی آرش کمانگیر گرفته شده‌است. نام تفرش در منابع به صورتهای طیرس، طَبْرَش، طبرس، تبرس، طبرتو، تپرش، تبرش و طفرش آمده‌است. نام تفرش در منابع به شکل‏های تپرش، تبرش، تبرس، طبرس و طفرش آمده‏است.
تقسیمات کشوری
به لحاظ تقسیمات کشوری، تفرش تا قبل از ۱۳۳۶ ش نام یکی از دهستانهای اراک در استان یکم (مرکزی) بود (ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج ۱، ص ۷۷). در ۱۳۳۶ ش، قسمتی از بخش فراهان به نام «فراهان بالا» از توابع شهرستان اراک، قسمتی از بخش خَلَجستان از توابع شهرستان قم (شامل دهستانهای دستجرد، راهجرد و وَزوا)، شهرستان تفرش را تشکیل دادند. در ۱۳۳۷ ش، دهستان آشتیان یکی از بخشهای شهرستان تفرش شد (د. فارسی، ذیل «آشتیان» و «تفرش»). در ۱۳۵۶ ش، آشتیان شهرستانی مستقل، و تفرش شامل بخشهای حومه و فراهان و دهستان رودبار در استان مرکزی شد. در ۱۳۵۸ ش، دَه آبادی از بخش فراهانِ تفرش جدا و جزو بخش مرکزی شهرستان آشتیان گردید (سیفی فمی تفرشی، ص ۴۶ـ۴۷). در ۱۳۶۶ ش، در شهرستان تفرش چهار دهستان (بازرجان، فِشْک، رودبار، فرمهین) ایجاد شد. در ۱۳۶۹ ش، این شهرستان مشتمل بود بر بخش مرکزی به مرکزیت شهر تفرش شامل دهستانهای بازرجان و رودبار، و بخش فراهان به مرکزیت آبادی فرمهین شامل دهستانهای فرمهین و فشک (ایران. قوانین و احکام، ص ۷۲۸، ۸۱۶). در تقسیمات کشوری ۱۳۷۴ ش، دهستانهای خرازان و کوه پناه نیز جزو این شهرستان ذکر شدند و تاکنون به همین صورت در تقسیمات کشوری باقی‌مانده‌اند.
نامداران
به نقل از اسناد و مدارک موجود و دست‌نوشته‌ها و میراث به‌جامانده، تفرش خاستگاه اندیشمندان، کاتبان و بزرگان بسیاری بوده‌است. تفرش به داشتن میرزاها و افراد باسواد معروف بوده و هنر خوش‌نویسی و منشی‌گری در آن رواج زیادی داشته‌است. در دورهٔ قاجار خط و سیاق‌نویسی را منحصر مردم این ولایت دانسته‌اند که میرزا و منشی به سراسر ایران به‌ویژه تهران و تبریز گسیل می‌داشتند.
نظامی گنجوی را به استناد اشعارش متولد روستای تا در تفرش می‏دانند. نظامی خود می‏سراید:
زمانیست در خاک گنجه گمم / ولی از قهستان شهر قمم**** به تفرش دهی هست تا نامِ او/ نـــظامــی از آنـــجا شــده نامجو
شیخ بهایی نیز در اشعار خود به‏این انتساب اشاره و شهادت می‌دهد:
ز اهل تفرش است آن گوهر پاک|ولی در گنجه چون گنج است در خاک
لطفعلی آذر بیگدلی نیز درمقدمه یوسف وزلیخای خود گفته‌است:
دگرسرودیار قم نظامی کزو ملک سخن دارد تمامی ** زخاک تفرش است آن گوهر پاک ولی در گنجه مدفونست در خاک
دیگر نامداران:
• نبوی تفرشی
• نظامی شاعر و داستان‌سرای پارسی‌گوی سدهٔ شش خورشیدی
• شیخ طبرسی، فقیه و مفسر قرآن سدهٔ پنج و شش خورشیدی
• میرعلام تفرشی عالم برجسته وجلیل القدرشرعیات مربوط به قرن یازدهم هجری واواخر دوران صفویه از شاگردان مقدس اردبیلی
• میر فیض الله عبدالقاهر حسینی تفرشی عالم برجسته وجلیل القدرعقلیات مربوط به قرن یازدهم هجری واواخر دوران صفویه از شاگردان مقدس اردبیلی
• اسماعیل خان لشکر نویس تفرشی معروف به دبیر، استاد بی نظیر تاریخ و صاحب کتاب نُخَبتُه التواریخ
• میرزا مهدی بدایع نگار، دولتمرد و ادیب دوره قاجار؛
• عبدالحسین هژیر، سیاست‌مدار و نخست وزیر ایران از خرداد ۱۳۲۷ تا آبان ۱۳۲۷
• عبدالله دوامی، موسیقی‏دان و استاد تصنیف
• حسینعلی نکیسا، و ردیفدان خوانندهٔ عصر قاجار و پهلوی
• مؤذن تفرشی
• ابوالقاسم سحاب
• محمد قاسم سحاب عضو هیئت علمی دانشگاه سراسری تفرش
• محمود حسابی، فیزیکدان و بنیان‏گذار دانش فیزیک نوین در ایران
• عباس سحاب، جغرافی‏دان و کارتوگراف، بنیان‏گذار دانش نقشه‌نگاری نوین در ایران
• احمد پارسا، بنیان‏گذار دانش گیاه‌شناسی در ایران
• ابوالقاسم بهرامی، بنیان‏گذار دانش میکروب‌شناسی در ایران
• علیرضا افضلی‌پور، بنیان‏گذار دانشگاه شهید باهنر کرمان
• فروغ فرخزاد، شاعر معاصر
• پوران فرخزاد، نویسنده، مترجم، منتقد ادبی، روزنامه‌نگار و پژوهشگر
• غلامحسین ابتهاج، سیاست‏مدار و نمایندهٔ مجلس شورای ملی
• ابوالحسن ابتهاج، مدیر عامل سازمان برنامه و بانک ملی ایران در دههٔ بیست و سی خورشیدی
• میرزا مهدی بدایع‌نگار، دولت‏مرد و ادیب دورهٔ قاجاریه
• مظاهر مصفا، استاد دانشگاه، شاعر و مصحح نسخ خطی
• آیت‌الله سید محمود میرسپاسی نماینده آیت‌الله سید محمد گلپایگانی مرجع تقلید، در تفرش.
• حسنعلی منصور، نخست وزیر پهلوی
هنرمندان مشهور تفرش
• مهران مدیری، بازیگر و کارگردان
• علی مصفا، بازیگر و کارگردان
• مرتضی احمدی، بازیگر
• اسماعیل میرفخرایی، مجری تلویزیون
• علی منظوری حقیقی، خوشنویس
• عباس منظوری، خوشنویس
• علیرضا اسدی، خواننده
• مسلم مرتضایی، بدلکار
• نیکی کریمی،بازیگر و . . .
آثار تاریخی
• مقبره میرعلام تفرشی و اسماعیل خان لشکر نویس تفرشی در قبرستان قدیمی بنام سماق بنه درمحله استادیوم مربوط به قرن یازدهم هجری واواخر دوران صفویه
• بقعهٔ ابوالعلی مهدی بن محمد از نوادگان جعفر صادق (دورهٔ ایلخانی)
• بقعهٔ امام‏زاده محمد از نوادگان جعفر صادق (دورهٔ خوارزمشاهیان)
• مسجد جامع ششناو (دورهٔ سلجوقی)که یکی از قدیمترین مساجد تفرش است و مقصوره و شبستان و ایوان و صحن دارد و به سبب داشتن کاریزی قدیمی در صحن مسجد، که آب آن از طریق شش ناودان توزیع می‌شده، ششناو خوانده شده‌است. مقصوره ششناو، گنبدی به شکل کلاهخود متعلق به دوره سلجوقی دارد. به روایتی این مقصوره بر روی قبر محمد محدّث، از صحابه امام حسن عسکری علیه السلام، ساخته شده‌است. در سمت شمالی مقصوره، ایوانی متعلق به دوره صفوی دیده می‌شود (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۴۸، ص ۴۲؛ سیفی فمی تفرشی، ص ۹۲ـ ۹۵، ۱۰۰، تصاویر بین ص ۱۲۰ـ۱۲۱، ۲۰۰).
• بقعهٔ شاهزاده احمد و بقعهٔ امام‏زاده قاسم (دورهٔ صفویه)
• مسجدجامع فَم در مرکز شهر تفرش
• بقعهٔ آقامؤمن تفرشی (داعی انجدانی)، حکیم و عارف و شاعر سدهٔ یازدهم و دوازدهم
• تکیهٔ زاغرم (دورهٔ قاجار)
• ویرانه‌های برج آقابیک در بازرجان
• قلعه مراد سلطان متعلق به دوره زندیه در بازرجان
• بقایای قبرهای قدیمی با سنگ قبرهای سفالی در آبادی کبوران (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۴۸، ص ۴۲، ۱۳۹؛ سیفی فمی تفرشی، ص ۱۵)
• آب انبار بلور (دورهٔ قاجار)
• خانهٔ میرفخرایی (دورهٔ قاجار)
• خانهٔ ضیایی (دورهٔ قاجار)
• خانه و محل تولد محمود حسابی
• قلعه باغکه (دوره قاجار)
از دوران پیش از اسلام نیز یادگارهایی در منطقهٔ تفرش به جا مانده‌است، از جمله: از قلعه‌های گبری، سنگ‏نگاره‌هایی در مناطقی از نقاط بیابانی تفرش و گورهای نشسته بر فراز روستای کبوران (گبران). از دیگر بناهای باستانی تفرش، آتشکده‏ای است که بر فراز روستای کبوران جای گرفته و به چهار طاقی معروف است[نیازمند منبع].
زیارتگاه‌های تفرش
• امامزاده احمد، از نوادگان امام موسی کاظم علیه السلام، متعلق به سده نهم در آبادی کوهین ایوان
• بقعه ابوالعلی مهدی بن محمد، از نوادگان امام جعفرصادق علیه السلام
• امامزاده محمد، فرزند امام جعفرصادق علیه السلام، متعلق به دوره خوارزمشاهیان
• امامزاده بی بی خاتون در آبادی فَرَسْمانه
• امامزاده بی بی / بی بی ستین در طرخوران / ترخوران
• مقبره عُزَیْر نبی، متعلق به ۹۵۷ در آبادی دینجرد/ دینگرد؛
صنایع دستی
صنایع دستی تفرش شامل دست بافت های سنتی (قالیبافی،گلیم بافی)، رودوزی های سنتی (تفرشی دوزی یا درویشی دوزی)، آثار چوبی (منبت کاری،معرق)،آثار فلزی (مسگری،سفیدگری)و آینه کاری است.
خصوصیات جغرافیایی
کوههای تفرش
از کوههای مهم آن، کوه گُوجِه (بلندترین قله ح ۱۴۱، ۳ متر)، کوه دوقلو دو بَرادران (بلندترین قله ح ۹۲۱، ۲ متر) و قرِه گُوزیل قَرِلان (بلندترین قله ح ۴۲۰، ۲ متر) است (جعفری، ج ۱، ص ۲۵۸، ۴۰۱، ۴۸۲). در این شهرستان غارهایی وجود دارد، از جمله: گاوخور/ گاوخُل (خل در اصطلاح محلی: سوراخ)، علی خورنده، و اَمْجَک.
کوههای قشلاق (ارتفاع ح ۳۶۲، ۲ متر) و گندم کوه (ارتفاع ح ۱۵۶، ۲ متر) از شمال و منار (ارتفاع ح ۲۳۷، ۲ متر) و نقره کمر (ارتفاع ح ۳۷۹، ۳ متر) از جنوب شرقی شهر را احاطه کرده‌اند؛ ازینرو تفرش را «چال تفرش» هم خوانده‌اند (سیفی فمی تفرشی، ص ۵۰).
درقسمت شمال شهر تفرش قله گندم کوه واقع شده‌است این کوه مخروطی شکل۲۱۵۶متر ارتفاع داردوتقریبا از تمام نقاط شهر قابل رویت می‌باشدوبنا به گفته قدیمی هابه این علت گندم کوه نامیده می‌شود که اگر ازفراز گردنه خرازان به این کوه وتپه مجاور آن نگاه کنیدمشاهده می‌کنید که کوه گندم کوه مانند یک خرمن بزرگ گندم است وتپه‌های مجاور آن مانند انبوهی از خرمن وگندم‌های کوبیده نشده‌است
دیگر کوههای معروف: دیمنار، کوه دایره‌ای علی خورنده که دو غار علی خورنده و گاوخور در آن است و این کوه دایره‌ای زیبا نماد شهر است که از همه جای شهر قابل رویت است.
ودخانه‌های تفرش
رودهای مهم این شهرستان عبارت اند از: آبْکَمَر که از ارتفاعات جنوبی تفرش سرچشمه می‌گیرد و در حدود ۲۳ کیلومتری شمال غربی شهر تفرش به رود قَره چای می‌پیوندد؛ فرمهین که از دهستان رودبار سرچشمه می‌گیرد و پس از آبیاری بخشهایی از اراضی شهرستان، به کویر میقان می‌ریزد؛ قَره چای که بخشهایی از اراضی شمالی شهرستان را آبیاری می‌کند و سپس به دریاچه نمکِ قم می‌ریزد (جعفری، ج ۲، ص ۸۷، ۳۲۹ـ۳۳۱؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۴۸، ص ۴۱). رود آب کمر در شهر جریان دارد. آب و هوای شهر نسبتاً سرد و خشک است. حداکثر دمای آن ْ۳۲ در تابستانها و حداقل آن ْ۱۵- در زمستانها و میانگین بارش سالانه آنجا حدود ۲۶۰ میلیمتر است.
پوشش گیاهی تفرش
در بیابانهای مستعد و استثنایی این منطقه نیز گیاهان متنوع وحشی و دارویی بسیار رشد می‌کند. همچنین گیاهانی نظیر زیتون و زعفران که در دوآب وهوای متفاوت رشد می‌کنند، هر دو در تفرش کشت می‌شوند. یکی دیگر از نامهایی که تفرش به آن معروف است «شهر گردو و بادام» است. علت خوب بودن این دو محصول در این منطقه، وجود درصد کمی آهک در خاک منطقه‌است. بزرگ‌ترین درخت گردو با محیط ۶ متر و قطر ۱٫۹ متر در روستای دلارام (طراران) قرار دارد و سالانه پانزده هزار عدد گردو می‌دهد. باتوجه به محصوربودن شهرستان تفرش درمیان کوههای فلات مرکزی ایران کوه‌های تفرش نیز از ابتدای فصل بهارشاهد رویش انواع گونه‌های گیاهی که برخی از آنها خوردنی وبرخی دیگر دارای خواص طبی می‌باشند درفصل بهار در کوههای تفرش انواع گیاهان مانند:آویشن-ریواس –بالامبو(باریجه) کنگر –موسیر- گون کتیرا ودهها گونه ارزشمنددیگرمی‌روید که دراین فصل برخی از اهالی تفرش به کوهها رفته وضمن کوهنوردی وتفریح به چیدن این گیاهان نیز می‌پردازند دربهاردوگونه ریواس وبالامبو بیشتر مورد توجه می‌باشندکه برای برخی نیز جنبه اقتصادی وفروش آن دربازار رانیز داردگه البته گیاه بالامبو حفاظت شده وچیدن آن محدودیت بسیاری دارد. همچنین گل خطمی، شیرین بیان، گل بابونه، خاکشیر، کاسنی، شاتره رویش فراوان دارد.
ت وحش
گرگ، روباه، جوجه تیغی، خرگوش، بز کوهی، کبک، قرقاول و قرقی از حیوانات وحشی است که در این منطقه دیده می‌شود. در گذشته‌های دور دارای آهو و پلنگ هم بوده که نسل آن به دلیل شکار منقرض شده‌است..[۹]
آب معدنی
یکی از جاذبه‌های طبیعی تفرش آب معدنی «چشمه گراو» است. این چشمه به فاصله ۵ کیلومتری تفرش میان دو روستای کبوران و طراران واقع گردیده و دسترسی به آن آسان است. آب آن معدنی و دارای خواص درمانی است.
آبیاری
سیستم آبیاری و هدایت آب، از دیرباز در این شهر به صورت قنات و آب انبار بوده و ویرآبهای متعددی با توانایی مهندسی بالا، جهت مصارف شرب یا کشاورزی ساخته شده‌است.
در سال ۱۳۸۵ خورشیدی شهر تفرش ۵۰۵۰ فقره انشعاب آب و ۳۸۰۰ فقره انشعاب فاضلاب، یک باب تصفیه‌خانه فاضلاب با ظرفیت تصفیه ۲۰ لیتر در ثانیه داشت.[۱۰]
معادن
این شهرستان، معادن گچ، سنگ ساختمانی، خاک نسوز، سنگ تراورتن و سنگ آهک دارد. صنایع آن عبارت اند از: کارگاههای یخ سازی، ریخته گری، پِرِس کاری، مبل سازی، گونی بافی، موزاییک سازی و آسفالت سازی (همان، ج ۴۸، ص ۴۱ـ۴۲).
راهها و حمل و نقل
شهر تفرش با راه اصلی به اراک و باجاده سراسری تهران ـ اصفهان، از طریق شهر دستجرد (در استان قم) و دلیجان، به مرکز استانِ اصفهان مرتبط می‌شود. تفرش در ۱۳۳۳ ش به شهر تبدیل شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی. دفتر تقسیمات کشوری، ۱۳۸۰، ص ۸۱). در سرشماری ۱۳۷۵ ش، جمعیت آن ۵۵۵، ۱۲ تن ذکر شده‌است.

روستای طـراران (تراران) یا دلارام از توابع شهرستان تفرش
زبان مردم تراران، فارسی با لهجه تهرانی است ولی در گذشته فارسی با لهجه‌ای محلی صحبت می‌شده که برخی از سالمندان با آن آشنا هستند. در سده‌های گذشته زبان رایج محل گونه‌ای از زبان راجی از دسته زبان‌های ایرانی مرکزی بوده که رفته‌رفته جای خود را به فارسی داده ولی آثاری از آن در لهجه محلی سالمندان تراران بجا مانده‌است. در گذشته شمار زیادی از میرزایان و خوشنویسان دیوانی و درباری ایران از منطقه تفرش و آشتیان بوده‌اند

درصد بالایی از مردم تراران به مرور زمان به تهران مهاجرت کرده‌اند و مسافرت بسیاری از ترارانی‌تباران تهرانی به هنگام عاشورا و تاسوعا برای تماشای مراسم تعزیه جوش و خروشی در این روستا به‌راه می‌اندازد. محل تمرکز مهاجران تفرشی به تهران در آغاز محلات پیرامون چهارراه مختاری شاپور بوده است و مسجد تفرشیان مقیم مرکز هم در نزدیکی آن قرار دارد.

مناطق دیدنی:
• دشت تراران
• درخت گردو انوشیروان
• قلعه دختر
• قلعه معمار
• تخت رستم
• گردوی شهسواری
• آب گراب (آبگَرّو(
• سر خاک
• رزاوه
• کوه سه‌سوراخ (دارای سه یا چندین غار(
• شاه‌چنار
• سر اسر
• چشمه علی

درخت گردو انوشیروان با محیط ۶ متر و قطر ۲ متر در روستای تراران بالا (دلارام) قرار دارد. این درخت دارای ۵ شاخه اصلی است که هر یک خود به اندازه یک درخت تنومند است. و سالانه۲۵۰۰۰- ۳۰۰۰۰ عدد گردو می‌دهد، در صورتی که یک درخت بزرگ گردو در سال حداکثر ۳۰۰۰ عدد گردو محصول می‌دهد. ارتفاع ان بیش از ۲۰ متر بوده و عمر آن را بیش از ۱۰۰۰ سال تخمین زده‌اند.مردم بومی اعتقاد بر این دارند که این درخت در زمان انوشیروان کاشته شده و به درخت انوشیروان معروف است.
دکتر احسان‌الله قوام‌زاده ـ عضو هیات علمی دانشگاه خواجه‌نصیر ـ نیز درباره پیشنیه تاریخی تراران سخنان جالبی دارد؛ او می‌گوید: کلمه طراران به‌معنای دژ جنگی و قلعه می‌باشد و قدمت این روستا به بیش از ۴۰۰۰ سال منتهی می‌شود. روستای طراران (تراران) دارای آثاری مانند قلعه دختر و تخت رستم و برج‌های زیبای دیدبانی شهر ارگین می‌باشد. از آثار به دست آمده در طراران مانند سکه‌ها و خمره‌های دوران مادها و اشکانیان و ساسانیان قدمت طولانی این روستا را تایید می‌کند